جلسه تخصصی «بدون بن‌بست؛ امتداد کشاورزی با هسته‌های بنیانی تولید» دوشنبه 27 آبان با حضور آقایان دکتر مجتبی پالوج، دکتر علی‌اکبر مهرابی، دکتر فرود شریفی و جمعی از فعالان و پژوهشگران اندیشکده‌های کشاورزی و امنیت غذایی برگزار شد. در این نشست که به همت هسته سیاست کشاورزی و منابع طبیعی مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع) برگزار شد، جایگاه نظام تولید و بهره‌برداری خانوادگی در پیشینه و حال حاضر کشاورزی ایران و جهان بررسی شد. همچنین در این نشست، از اثر پژوهشی «نظام تولید خانواده‌محور در کشاورزی ایران» به قلم دکتر هاشم سوداگر و دکتر محسن باقری نصرآبادی، پژوهشگران مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع) با راهنمایی علمی آقای دکتر علی‌اکبر مهرابی رونمایی شد. 

در آغاز، دکتر هاشم سوداگر، به ارائه تحلیلی از مفهوم «نظام تولید خانواده‌محور» پرداخت و ضمن مرور پیشینه تاریخی این الگو در ایران، به جایگاه و نقش آن در راهبردهای نوین پیشرفت کشاورزی اشاره کرد. او گفت بهره‌وری در تولید کشاورزی، پیش و بیش از آنکه تابع مقیاس باشد، تابع تنظیمات نهادیِ واحد تولید، به ویژه وحدت «مالکیت» و «مدیریت» در واحد اجتماعی «خانواده» است. در این نگاه، «واحد تولید خانوادگی» در کشاورزی، «سازمانی اقتصادی» است که متناسب با «نهاد اجتماعی خانواده» تنظیم شده است. این نظام تولید، همواره مبنای کشاورزی ایران بوده است و باید در سیاست‌های عمومی نیز در اولویت قرار گیرد و به رسمیت شناخته شود. البته کشاورزی خانوادگی امروز ایران دچار مسائلی همچون کوچک مقیاسی، پراکندگی اراضی و گاه غیراقتصادی بودن تولید است. اما این مسائل، ویژگی‌های ذاتی کشاورزی خانوادگی ما نیستند، بلکه عرضی و قابل حل‌اند و راه‌حل بسیاری از آنها از مسیر متشکل شدن کشاورزان می‌گذرد. با شکل‌گیری تشکل‌های کشاورزی که واقعاً از پایین به بالا شکل گرفته باشند، کشاورزان می‌توانند در حلقه‌های پیشین و پسین زنجیره تولید سهیم شوند و کسب‌وکاری پررونق‌تر داشته باشند. پس ضمن اینکه باید در پی حل مسائل کشاورزی بود، باید با قوت از اصل خانوادگی بودن نظام تولید کشاورزی صیانت نمود.

در ادامه، اساتید مدعو به ارائه نقدها و دیدگاه­های خود پرداختند. در ابتدا دکتر مجتبی پالوج، رئیس مؤسسه پژوهش­های برنامه­ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی با تشریح روند تاریخی حکمرانی کشاورزی در ایران، بر لزوم بازتعریف نظام‌های بهره‌برداری در قالب نظام‌های مردمی تأکید کرد. ایشان با تأکید بر اینکه عامل توسعه در هر بخش وابسته به سرمایه اجتماعی است، اشاره کرد که این سرمایه و اعتماد اجتماعی در خانواده برقرار است و می­تواند عامل اصلی توسعه باشد. همچنین با توجه به اینکه دهه اخیر توسط فائو به نام کشاورزی خانوادگی نامیده شده است، این مهم را فرصتی مهم برای افزایش توجه به نظام بهره‌برداری خانوادگی دانست. همچنین تأکید داشت که نظام بهره‌برداری خانوادگی به دنبال حذف سایر نظام­های بهره­برداری نیست، بلکه مکمل آنهاست. دکتر پالوج امنیت غذایی بر مبنای تولید داخل را بسیار اساسی دانست و در این مسیر روستاییان را به عنوان تولیدکنندگان اصلی کشاورزی برای نیل به این هدف، قابل اتکا دانست. 

دکتر فرود شریفی، استادتمام پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور، با اشاره به چالش‌های اجرایی برنامه‌های گذشته، که ناشی از کپی‌برداری برنامه­های خارجی است، بر اهمیت برنامه­ریزی مبتنی بر ظرفیت‌های داخلی و با تأکید برنقش تاریخی خانواده‌ها در تولید تأکید نمود. ایشان تمرکز بر هویت و کرامت کشاورز را بسیار ضروری و حائز اهمیت دانست. همچنین تأکید کرد که رسمیت یافتن واحدهای خانواده­محور کشاورزی نیازمند تدقیق است.

دکتر علی‌اکبر مهرابی، استاد تمام پیشکسوت دانشکدگان کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران ضمن توجه دادن به سابقه چندهزارساله کشاورزی ایران، سؤال کرد که چرا کشاورزی اصیل خود را رها کردیم و به دیگران نگاه کرده­ایم! در ایران از گذشته دور، مالکیت فردی و دهقانی در کشاورزی سهم جدی داشته است. ایشان ضمن معرفی اصلاحات ارضی دهه 1340 به عنوان یکی از عوامل تأثیرگذار بر وضعیت فعلی کشاورزی ایران، بر ضرورت بازگشت به برنامه­ریزی مبتنی بر اصالت تاریخی ایرانیان در عرصه کشاورزی تأکید کرد. ایشان کار کشاورز را بسیار سخت و پیچیده دانست. چرا که کشاورز درگیر پیچیدگی­های مختلف ناشی از عوامل محیط فیزیکی، تصمیمات دولتی و شرایط بازار است و اشاره کرد که مدیریت مدبرانه چنین کسب‌وکاری پیچیده فقط از کسی بر می‌آید که مالک کشاورزی خویش است و برای آن دل می‌سوزاند.

در ادامه جمعی از کارشناسان و اعضای اندیشکده‌های کشاورزی به بیان دیدگاه‌ها و پرسش­های خود پرداختند. محور عمده این مباحث، تأکید بر چالش­های شکل‌گیری نظام تولید خانواده‌محور به‌عنوان رویکردی کارآمد برای تحقق امنیت غذایی، عدالت فضایی و آبادانی روستاها بود. حضار اظهار امیدواری کردند که در پی این نشست، جلساتی تکمیلی جهت هم افزایی بیشتر و توسعه مفهومی کشاورزی خانواده‌محور برگزار گردد.